Хетаргахьа массаза а долаш хиннад, тIехьарча хана а вай дувцаш долча кхоачамбоацарех наха деш дола къамаьлаш. Со хьоаде воалар да, эзделах, гIулакхах, Iадатех, къаман оамалех. ХIана аьлча, тIехьарча хана геттара дукха дувц вай эзделах хадаш латт вай къам, яхаш, амма аьттув хьалха санна а хала доацаш дуккха а чIоагIагIа ба наьха шоашта эшаш дола хIама тахка а, Iомаде а, из карадерзаде а. Хетаргахьа из аьттув хилар бахьан долаш а хургда из наха къамандар юстара а тотташ кхыдола гIулакхаш, оамалаш, Iадаташ тIаэцаш хилар. Из новкъа дацар мел дукха эце а керда хIама тIаэцар, бакъда шийчох вашаш а цунгахьа ди тIехьа соввоалаш а хила везар-кх саг.
Вай оал бер зIамига долча хана денз хьа, Iомаде дезаш хIама да эхь-эздел иштта кхыдола къаман гIулакхаш а. Нийса да из. Цхьа ха яьлча хала хул моллагIдола хIама тIаэца, цун хьо гаьна хилча хIаьта а. ТIаккха дас-нанас хьийхача а ца Iеш, школашка а, коа а, карта а, ара а – массанахьа хьехадезаш, хьалхадаха дезаш да из.
Нагахьа санна, из гIулакх алсамдаккха а, цунца воай дезал кхебе а чам бале вай мехкарча школашка болх беш болча хьехархошта из хьалхадаккха а царга Iомадайта а деза вай, къаьстта къаман мотти, литературеи, юкъара гIулакхи хьалхадоаккхаш болча хьехархошка хIаьта а. Хьехархо массадолча бера эшача хьаькъалгахьа говзал йолаш хила веза, тIаккха хургва цох визза хьехархо. Доххьал ший урока Iилма хьийхача а ца Iеш массайола оагIо теркал еш цо болх ца бича бераш аьрдагIа а, къаман оамалгахьа аьрхIа а хургда. ХIаьта из къама боккха эшам ба. Вайга мел дукха таро, боахамаш, лаьтташ хилар пайда бац къаман оамалаш вай юстартовсе.
Тахан воай культура Iадат, оамал, гIулакх лораде хала да вайна, хIана аьлча вайчул дикагIа еце а низболашагIа йола къоъ йоккха культура я Кавказе чуена яьржа: Россе, Европа, Iарбий. Цудухьа геттара чIоагIа къахьега деза вай воай культура яржаргйолаш. ЧIоагIагIчо эсалагIдар дIакхоал, цудухьа вай культура йовр кхерам ба вай хьасома ца довле. ХIара саг цIагIа, коа, карта, ара, деша, балха, водача, воагIача оамалца хила веза, ший къаман гIулакх дика довзаш хила веза. Хала хете а цу Iохьоахадаьча гIулакхех дукхагIдараш вайна довзаш дац.
Дукхача наха оал, бусалба Iилма дийшачар а вай къаман Iадаташ бусалба дин дохьале еш дац, аьле. Далла ба хоастам, къаман гIулакх Iомадаргахьа из хьарам да ала вай йиш йоацаш. ТIаккха-м хьадаргдар вайна. Тахханалца, багах дIадувцар мара хьаийца Iодеша йиш йолаш эздела гIулакхаш дувцаш книжка хиннадац вай. Массехк шу хьалха йоазонхочо Iаьлий-юртарча Хамхой Бекмарзий Дауда яздаь «ГIалгIай эздел» яха лоаца дувцараш мара дацар, уж а интернете. ХIаьта хIанз дукхагIа ба наьха дикача оамалех хозача гIулакхех хIама Iомаде аьтту.
Сай гIулакха Нальчике типографе вахача цу гIишлон кулгалхочо совгIата делар сона, соахка арадаьнна «Эздел-гIулакх», аьнна цIийола цхьа книжка. Книжка ше беса товш а, хоза а дика а кийчдаь да. Из лаьрхIа да дукхагIа хьехархошта. Бакъда моллагIволча мугIарерча сага а аьттув ба цу тIера дукха пайдане хIамаш Iомаде.
Хьехархоша шоашта хьалхашка оттадинза даргдоацаш дуккха декхараш да. Уж да лакхе вай ма хьоахадара массайола оагIо теркалъеш лоархIамегIдола гIулакх ховш хьехархой хилар. Ер пособи къаьстта «Дина бовхамаш», гIалгIай литература, юкъара гIулакх хьалхадоаккхаш болча хьехархошта дика хургда. Школе хьехаш дола Iилма дешархошка дикагIа тIаэцийтар хьехархочун декхар да, хIаьта из декхар дизза ца доале а дика кхоачаш де аьттув хургба цар укх пособеца болх бой.
Дувцаш дола Эздел-гIулакх дешара пособи оттадаьраш ба вай мехка дика бовзаш бола ИПК РО РИ методист вола Овшанаькъан Iабдуррахьмана Iалихани, Тархьархо вола Дударанаькъан Мурата Iабдул-Мажити, цул совгIа Iабдул-Мажит Бусалба Iилма дийша молла а ва. МоллагIа берашта хьехаш, хьалха доаккхаш дола хIама дIа мишта хьеха деза, малагIча тайпара царна кхетам бала беза, дIахьехар цар дикагIа дIатIа эцаргдолаш цу тIехьа шоай говзал лакхйоаккхаш къахьегаш хилабеза хьехархой. Цу наькъ тIехьа царна геттара гIо-новкъостал дергдолаш, эшаш болх ба ер.
Ер пособи могадаьд ГIалгIайчен Мехкдаь Администраце чуйоагIача дин гIулакхах йолча урхленои, ГIалгIайчен дешараи Iилмани министерствоси.
20 шу совгIа ха яьннай вай школашка хьехаш долча Iилмашта юкъе, къаьстта белгала ший моттиг дIалаьца латта «Дина бовхамаш» яха урок йола. Дин хьалхадаккхарал совгIа, адамашта юкъе хила деза гIулакхаш а, хоза гIулакх, эзди оамалаш хьалха доахаш къахьег цар. Царна геттара накъа даргдолаш да ер пособи. Цар укханца болх бе а беза, шоай хьехара говзал лакхъеш.
Укх пособе лоархIамах дола дош аьннача Яндакъонгий Гирихана яздечох, укх тIа белгалдоах, бусалба дино дешара а кхыдолча дикача хIаманна а саг сутарвеш дола балхаш а, ФГОС говзалца мишта хьеха деза а. Иштта укх пособе тIа дувц дешархошта дегIала мишта ваха веза, цар дикагIа Iилма дIаэцаргдола говза оагIонаш мишта лаха а лелае а еза. Хьехархо, къаьстта беро Iилма Iомадаргахьа а цун эзделах лаьца кхетам баларгахьа а сутарву укхо.
Ер книжка моллагIчо деше а пайда баргба укхох, бакъда вIалла из деце а нах шоаш хила беза шоай дезала гIулакх хьалхадоаккхаш, эшар дезар довзийташ.
Матенаькъан Илез
№166 (12102), шоатта, 10 ноябрь, 2018 шу/Суббота, 10 ноября 2018 года