ГIалгIай Эздел

ГIалгIай Эздел
Фото: serdalo.ru

Эздел дувца делча вай оал, Iалаьмате дукха хIама чудоагIа цу чу, аьле. Бакъда из, вай деррига вахар да цу дешаца хоттаденна. ХIаьта тахан шоана гойта лерхI оаха гIалгIай йоазонхочо, Iаьлий-юртарча Хамхой Дауда эзделах яздаьраш. ХIара оагIо теркал а еш, ше-ше къоаста а деш даьшхад цо из дош вай кхувш боагIарашта хьехам луш. «Эздел дувца велча дукха дувца деза, цIаккха дийца варг а воацаш, хIаьта а сайна керте хеташ дола хIама белгал а даь лоацо яздаьд а цу дешах», — йоах Дауда.

ГIалгIай эздел дувца велча, деррига вахар дувца деза, саг сакхетамча венача хана денз из венна дIавалалца цун из леладе дезандаь. Эздел долаш волча сагах оалаш да, «Эздий ва из аьла санна», аьле! Кхы оалаш да, «Эздел долча – сабар, сабар долча – денал». Эзделаца дувзаденна дуккха а да гIалгIай кицаш. Эздел яхача деша вай маIан дича цо йоах вайга, эзе, дисте, уйла а йий де Iайха хьа мел дер. ТIаккха мара нийса хургдац Iа хьадер, яхалга да из. ГIалгIай дукхагIа мел дола дешаш, Iа дIа уйла йича, хьона хьехам беш, нийсагIа бола вахар никъ малагIа ба хайташ, эзара шера метто литта цIендаь хьадоагIаш да. Эздел вай хьаийца вай цIагIара хьадоагIа. Вай сакхетамча даьхкача нанас хьех вайна, вай мишта даха деза, наха юкъе мишта хила деза, фу леладе деза, малагIа никъ лаца беза. Ший да-нана, воша-йиша, даь-йиша, даь-воша, наьна-йиша, наьна-нана, даь-да, лоалахой юртара нах, мехкара нах мишта лархIа беза. Кхы а дуккха хIамаш доагIа эздела юкъе. Лоацца аьлча деррига вахар цунца дувзаденна да. Цудухьа тахан латташ долча хьалах лоацца-лоацца дIахо доашхаргда вай уж цхьадараш.

Наьнаца леладе деза эздел

Ший нана езар, цун сий дар цо шийга яхар дар, наьна юхь ца йоагаяр, ший нанна балха-така новкъостал дар, из цамогаш хуле, цунна дола дарба лахар, къоанала къалйисача цунга дика хьожаш хилар вай массане кхоачашде дезаш вай декхар да. Даьла салам хилда цунна, вай Элчас аьннад йоах: «Наьна когашта кIал йоал хьона, хьа Ялсмале», аьнна.
Наьнал дезагIа леладе дезаш хIама дац укх дунен чу. Вайга эггара хьалха укх лаьтта ког боаккхийтар, вай лела Iомадаьр Нана я. Наьна бIаргашца дайнад вайна дуне. Нанас кхеду вай ший дича, ший кулгий, йIовхал яле. Дунен чу ше йоаккха ха, вайх дог лазаш йоакх цо. Даар, малар, дувхар шийна ца дуташ, ший дезалхочоа дуташ царнакходу цо. Ший наьна сий цадер, цо яхар цадер а сона саг ва ала могаргдац.

Даьца леладе деза эздел

Наьна санна лерхIам бе безаш ва да а. Да везаш сий деш хьо ца хуле наха сий дергдац хьа, Далла везаргвац хьо. Даьца эхь, эздел, сабар хила деза массахана. Даь юхь е еза, хьайга яхар де деза, беча балха уллув хила веза. Дас хьайга хIама хаьттача, сабарца жоп дала, деза. Да хьачуваьлча нийсса ураэтта магIа баьрче дикагIа йола моттиг дIаяла еза. ГIалгIай Iаьдалах даьца Iохайна воIо, йоIо, несо хIама дуаш дац. Да волча цIагIа аркъалъухаш белаш хилац дезал, сакхетамча баьнна боккха хилча а из хоза дац. Керта кий йоацаш, дегI дерзана бIаргавайташ хилац дезалхочо. Дас къамаьл деча хана, юкъе лелхаш, шийдар дувцаш хила йиш яц. Дас даь хьехар дIаэцаш хул дика дезалхочо. Во хьехар дергдац цо, хIана аьлча дас ший дезалхочоа во хьехар дергдац, воча новкъа воаккхаргвац, дика дар мара аргдац.
«Ший корта ца бовзачоа, когаш бовзаргбац», яьхад вай даьша. Даьга ла ца дувгIачоа ше малув ховргдац, ший дай малаш ба ховргдац, ший гаргалол йовзарьяц, кхычоа дIахьеха ховргдац, ше Iомадаьр, шийна ховр мара тIехьенна дIахьеха йиш яц. Эхь-эздел, хьаькъал, сабар, денал, яхь, вай даьгара Iомаду вай, цун оамал гIулакх, вайца даха дусс. Нахаца Iимерза хилар, гаргалол лерхIар, дика-во нахаца декъар, лоалахошка, юртахошка, мехкахошка во деча оарцагIвалар, деха веначоа хьайга дар кхо ца деш дIадалар, цамогаш метта уллачунга хьажа вахар, хьаьнала къахьегаш хьай дезал кхабар, царна дика хьехар деш дезал кхебар – из деррига даьгара Iомаду вай.
Хьаша-да лархIар, тешаме доттагIа хилар хьона улув ваьннача, новкъа воде, хьайца воагIачунна дика новкъост хилар, наькъа хьовзам хилча из кIалвита дIагIоргвоацаш кхыча къаман юкъе, ваха лела хье нийсвелча цу къаман Iадат лархIар, цу къаманца тарвала хьажар. «Селий ворда тIа хайча, Селий зурма лакха» яьхад вай даьша. Хьай зурма йицье яхилга дац из, нахаца тарвала ха деза яхилга да.

Вешийцара эздел

Воша хьол воаккхагIа вале, цо хьайна ду хьехар тIаэцар, цун сий дар, шоаш цхьаь дале а, наха юкъе дале а вежарашта юкъера эздел гучадоаккхаш да. Хье вагIача цIагIа из хьачуваьлча хьалъураэтта из магIаваьккха Iохоавар, цунга хьажар, даа мала оттадар, цунца Iи мерза хилар, тийшаболх боацаш дог-цIена хилар а эздел гойташ да. Хье гIулакха вахийтача чехка из гIулакх даь юхавар, цхьанна а хана цунна харц ца лер, фуннагIа тIакхоаче а цун га доаккхаш хилар вежарашта юкъе хила дезаш гIулакх да. 3IамагIвола воша вале, цох къахеташ хилар цунна нийса хьехар дар, адамий оамал цунна хьехар тIада воккхагIволча веша. ДоттагIчунца, новкъостаца, юртархочунца малагIа никъ лелабе беза, цунна дIахьехар, эздел, гIулакх, сабар хила дезалга дувцар, деша вагIача дика деша дезалга, балха вале дика болх бе безалга а, миччахьа воде а нахаца тарвала везалга хьалхадоаккхаш хила веза воккхагIвола воша. Хало тIаеча сатоха дезалга, цунна хьалха дахар а воккхагIволча веший гIулакх да. «Воша веший — хьу берза», яхад вай даьша. Цо даь дика во а хьайга кхоачалга ха деза хьона. Ший нана, йиша, наьна-йиша, даь-йиша ши – массабола кхалнах лерхIаш хила везалга а дIааладеза. Вешийца санна, даь-веший воIаца а леладе деза аз дувца гIулакхаш. Даь-веший къонгаш, мехкари, шучи, мохчи, ноанахой дукха а безаш боча лелабе беза вай.

Ца хьоадича даргдац хьаьшашцара эздел

ГIалгIай къаман даим хиннад хьаьша-да лоархIаш. Хьаьшийна лаьрхIа латташ хиннад цIа, хьаша веча хьаьна, мерза шу оттадеш хиннад, цун хьамара юрта мел вар хьагулвале, доккха ловзар оттадий сакъердаш хиннад. Кхаь ден, кхаь буса, цунга хаттар деш хиннадац, цо ше хьа ца аьлча ше лелабу никъ. Нагахьа санна хьаьша да воагIача хана фусам-да цIагIа веце фусам-нанас, чубоахаш хиннаб хьаший, чудовла, фусамда укх сахьате чукхоачаргва вайна, аьле кийча дола тух-сискал Iооттадеш хиннад. ТIехьагIа юхава чам хургболаш хьаьша совгIаташ а дале новкъа воаккхаш хиннав безаме.
Къам бе доацаш, моллагIча къаман из хьаша вале а цхьатарра лоархIаш хиннаб гIалгIаша шоай хьаьший! Шоаш болча вена хьаьша бIаргаса санна лоравеш хиннав, из леш а хиннав шек ца воалаш цунна во ца хилийта. «Хьаьша цавезар – Далла везац», оалаш да гIалгIаша. Эздий гIалгIай къам масса хана а хиннад хьаьший сийдеш, уж лоархIаш иштта хургда дуне мел латт.

Уст-цIаьшцара эздел

Царцара эздел, гIулакх къаьстта лорадаьд гIалгIаша масса хана, хIана аьлча уст-цIай ба а ба бехке нах. Шоай зIамигача саго дог доахаш йола йоI, хьан я, мала я хайначул тIехьагIа, цкъа, шозза, кхозза нах а бахийте ехаш хиннай саг.
ЙоI езаелча зIамигача саго из йоI йолча даьшца, йиIий ноанахошца, юртахошца, йиIий, эздий оамалашца – ший дика гIулакхаш дIахьокхаш хиннад. Водаш уж нийсбелча киса кховдаш хиннав зIамига саг, уст-йижарашта кагий хIамаш эцаш хиннай. Новкъа болхаш нийслой уж бига безача дIабугаш хиннаб. Шоай юрта нийсбелча шоайцига чу а биге хьаьший беш хиннаб царех. ЙоI йолча даьшта шийх дика цIи йоаккхийташ дIахозийташ хиннав. ЙоI йолча даьша зIамига саг юртахошка, лоалахошка хоатташ а хиннав. Тахан а хоатташ оамал я вай из иштта.
Харцахьа лелача, воча зIамигача сагага дIа а луц йоI. Эздел, гIулакх, сабар долаш хьаьнала къахьегаш, нахаца тарвала ховш, наха, мехка, накъавоалаш хила веза гIалгIай зIамига саг. ТIаккха йиш хургъя цун мичча хана, майрра моллагIча коа, шийна саг еха нах бахийта.


Духхьашха нус гучаяккха болхаш хьош хиннад IаIа, дошо гIоз, гIалкхаш, кач олла дошо хIайкал, кхы дола совгIаташ, масала гурмали, йовлакх ишта кх.д. ГIалгIай яхь хиларах наха нийсса хила гIерташ деш хиннад уж совгIаташ, дале а торо дикагIа йолчо, совгIаташ дукхагIа а, маьха дезагIа а луш хиннад. Шийгара несо а луш хиннад кагий совгIаташ, тхьамка чулеладу цIораш, сахьат, тепча, инзаш, пезгаш, палчакхаш. Уж ше яр несо ше хьаяь, eгa а хиннай. Цул совгIа цхьацца мерех хьекха йовлакх а хиннад цу совгIаташца. Царна юкъе геттара деза лоархIаш хиннад дуфи далар.
Нускала бийса йиллача, юртарча, гаргарча, кагирхоша, мехкараша кийчо еш хиннай, саг йоагIача сакъердара, хьалххе а белгалъеш хиннай, деша говза, метта шаьра йола йоI, иллеш – яппараш ала. Деша совле яккха деш хиннад из, наха сакъердам бе. Цу тайпара хIама вайна юкъера дIадаьннад ткъестлагIа бIаьшаре кхоачалуш, ткъоалагIа бIаьшаре дIайолалуш.
Замей мехкарий, кагийча нахаи, фусамера мехкарий фусамерча кегийча нахаи вIаший духьала отташ хиннаб, бегашта зоахалолаш дувцаш. Цу йиъъе тоабан ше-ший тхьамада хиннав. Нускал кечдеча юкъа, кагийча наха вIаший дог-безам эцаш, эздий бегаш беш, говза хаттараш а деш, бегашта зоахалолаш а дувцаш ха йоаккхаш хиннай. Из тайпа хIама I980 шерашка дIадаьлар мехко яьча ваIадаца.
Замешта юкъера воаккхагIчунга, «…къона ха юхайоалае алал тхона шоай кагийча нахага», оалаш хиннад. Из да говр хьовзаейтал тхона яхилга. ТIаккха дикагIа ховча зIамигача саго говр хьовзаеш хиннай, ши циск вIашагIлаттал мара доацача готтача коа, из йисте ваьлча цунна баркал а аьле, юха а оалаш хиннад, замей мехкарий тхьамадага, «…йиIиг цхьа ладувгIа йиш лакхийте самукъадаккхийтал тха», аьле.
Дуккха ловцаш да нейца доахаш. Царех цаI ба «Эздийча тайпана эздий найц хилва хьох», аьле боаккхаш. Цхьаькха да укхаза дувца дезаш, замеш коа дIачубаьлча коа Iохайша багIаш боаккхий нах хулаш хиннаб, кагийча наьха тхьамада оалаш хиннад — мехкарий тхьамадо дехар деш хиннад, боаккхийча наьха тхьамадага халха вала аьле. Из халха воаккхаш а хиннав, из халха ваьнна ваьлча ловзар дIадоалаш хиннад, дIадерзадеш. Ловзар дIахьош, ловзара доал деш, йиший воI вале а е найц вале а цхьа зIамига саг хиннав цу коа хьожаш. Иштта хоза хиннад хьалхагIа, йоI яхар-яр.
«Iа такханза Iаьхар мо зIамига я хьо, доккхача хьаькъала да хьо хиннаяцар аьнна хьона бехк тIакхоачийтаргбац оаха, ховча хабар а дийца, ца ховча дош а дийца. Дешах даьри а даь, оапех ахча а даь. Хьа са Iехадергдолаш а дац тхо. Юстара бола безами шун дага йола уйлеи хьоца лелае дага хьона а ма дохалда, хьоца лелае дага тхона а ма дохалда. ХIама тIехболча безамца хила деза вай тIехболча безамца хилча, ингале оаркхинга чу улла улхий модз мо безаме йоаккхаргъя вай вIаши мел йоаккха ха…» иштта дувцаш хиннад зоахалолаш.

Балхацара эздел

Из фу эздел да ала тарлу наха, балхацара дар. Балха вахача, хьайца болх беча нахаца тарвала хар, Iи мерза хилар, хьай балха декхар дизза кхоачаш дар, тийшаболх боацаш болх цIена, дика хьабар, Iайха бергба аьнна болх бизза кхоачашбар, балха дIаяхийта хьаенна материал лораяр, лочкъа цаяр, къайлагIа цайохкар хьайна пайда эца, цемент яр, кирпишк яр догIа кIала ца йохийташ лораяр, хье болх баь ваьлча хоза ловца баккхар, балха воаллаш къаьдвелча эгIаз цаахар, сардамаш цадахар, хьайна улув боахкачар дер хьадар, болх беш волчоа бIарахьежаш Iохайна ца вагIар, хьай дакъа хьалаьца хьайна могар хьадар – из да-кх балха эздел.

Дешарцара эздел

Шийна а наха а тIехьагIа накъа даргдолаш дика дешар, ший дешарца, шийна ший мехка пайдане хилар, из да дешара эздел. Ший хьаькъал наха зене-зуламе цахилийтар, ше дийша ва яхаш уйла сома цаялар, кура цавалар, хIанз дийша ваьннав со, аьнна ца дешаш цасацар, даим дешаш хилар, шийна цаховр Iомаде гIертар, бусалба а, дунен а дешар деша гIертар – из да дешара эздел.

Кхалнахацара эздел

Хьай нана, наьна-йиша, даь-йиша Iайха лоархIаш мо масса бола кхалнах лархIар эздел хилар да. МоллагIча къаман кхалсаг яле а цун сий дар, ший наьнаца, йиIийца, несийца, ший никъ лела бар, эздел доаца ийрча гIулакх хьайгара бIарга ца дайтар царна, уж безаш, хьесташ, боча лела бар, уж болча эздий доаца дош ца оалаш, мотт хоза бувцар хилар эздел да.
СовгIаташца хьаста езар хьастар, ала дезача царга кIаьда дош алар, вай декхар да. Хатта дезачунга хIама хаттар царна дика хетаргдолаш массе йолча кхалсагаца, кIаьда-мерза хилар вай декхар да. Вай кхуврч шел ца болийташ хьабоагIа уж масса хана. Ноаной, йижари, мехкари исти вай вахар мерздаь, хоздаь вайца бахаш ба уж. ГIайгIа, бала, хало, атто, дегай гIозал, вайца екъаш хьабоагIа уж. Вай къаман эздий, турпала кхалнах уж хинна бецаре, вай хургдацар, дунен сердал гургъяцар, из ха деза вайна массанена а. Цар Iомадаьд вайна деррига а: эздел, гIулакх, эхь, сабар, яхь, мотт, хIаьта из дицде оамал бац вай.
Вай бIаргий са санна боча лелабе беза вай дунен чу мел бола кхалнах. Уж ца хуле цхьаккха хургдац. ЙIовхал, сердал, безам, дезал, кхуврч, деррига доацаш хургда. Кхалсага сийдеш вай хуле, вай къаман сий лакха латтаргда. Хала хете а вайна юкъе цар сий ца дераш болаш ба. МоллагIа йоI хозъелча, вахе датIа а кхийте йодайий, ший цунца дийца-аьнна хIама деце а, ше цунна ца везаше, раьза е гIерташ ший хур деш хул цхьабараш. Эздел, гIулакх долча зIамигача саго из дергдац. Денал долчо наьха кхалсаг а ший йиша санна лелаергъя, шинна даь чам болаш гаргало а хургья цох тIаккха. Далла хоастам ба Iовдала бараш вайна юкъе кезигагIа болаш. Дала аьннадале уж а кхетаргба, Дала хьаькъал денна нийсача новкъа боахалба уж!

Нийсархошцара эздел

Хьай ханнарачунца а леладе деза эздел. Хье волча саг веча веза хьаьша ваь лархIа веза из. Хьайгара гIо дезалга хайча оарцагIа вала веза. Дика-во цунга деча ваха веза. Деха веча дала деза. Хаьттача хьайна ховр ала деза. Iуйре дика, сайре дика ювца еза. Хьайл эсалагIа, IовдалагIа ца хеташ хьайна нийсса лархIа веза, хьай нийсархо. Наха юкъе дакъа долаш, дIахьош хила веза гIулакх. Хала дале а бакълуш хила веза. Харцвар IотоIоваь, бакълур хьаллаца веза хьайна зе хуле а. Эздел, гIулакх леладе деза массанеца цхьатарра. Хьай сий ду Iа наьха сий дой. Эздел леладаьд аьнна кIалвуссаргвац хьо.

Шун тIара эздел

«Шуно вовзийт эзделаца вар, эздел доацар», яхад вай даьша. ХIама даа Iоховча хана бисмал даккхар, кулгаш дилла цIена хилар, хIама дуаш дукха цадаар, хьаэцар Iоюллар, сабарца йийллар, дуккха хIама бага а елла дукха мочхалаш ца дахар, массарел тIехьависса нах хьайга хьежа цабар, е массарел хьалхагIа йиа а ваьнна нах хьайна бIара ца хьежабар эздела чудоагIаш да. Iохар, хьалгIаттар а эздий хилар деза ХIама йиа ваьлча алхьам дешар, гIулакх деш лаьттачоа хоза баркал алар, фусам даьшта, барт, безам, беркат Даьлагара дехар эзделаца да.

Къамаьл дара эздел

Къамаьл деча хана хье ала воаллар лоацца дIаала хар, мотт кIаьда, мерза бувцар, хьайга хоатте хьайна ховр, хетар дIаалар, хьайга ца доагIа къамаьл ца дар, дукха лувш хье наха сов цавалийтар, хьайна дайна дале а наьха гIалаташ ца дувцар, довна юкъе воде, тоам, машар бувцар, маслахьат хургдола оагIув лахар эзделаца да. Миччахьа воде а хьай метта доал деш хила веза. Ала дезача дош алар, сацавезача соцавалехьа саца хар эздел долаш хилар да.
«Кулгаша Iойилла шахьар, метто йоагаю», «Герзо цаI вийнав, метто ийс вийнав», оал гIалгIаша. Мотт доал де дезаш хIама я. Метта доал де хар хьаькъал да. Модз санна мерза ба мотт. Сим мо къаьхьа ба мотт. Ше лебарга хьежжа гIулакх де отт из. Доал делаш метта. Чов хургъйоацаш керта мерза хилийта оала дош, кIаьда хилийта бувца мотт. Эггара дукхагIа къинош дер мотт ба, цун доал цадер халча оттаргва, метто сага сибат хувц, ийрча ваьккхе доаду куц. Доал делаш метта.

Йоазанхо, Хамхой Бекмарзий Дауд

№160 (12096), шоатта, 27 октябрь, 2018 шу/Суббота, 27 октября 2018 года

 
По теме
В связи с предстоящим юбилеем 100-летия образования ингушской государственности, Министерство культуры напоминает о Республиканском конкурсе на создание лучшей композиции, в рамках подготовки к юбилейному праздничному мероприятию.
Источник фото: Фото редакции Полиция от местной жительницы узнала, что женщина, которая назвалась Светланой Федоровой, под предлогом продажи посредством соцсетей мебели, бытовой техники и посуды, в 2022-2023 гг.
Источник фото: Фото редакции Национальный проект «Демография», как известно, нацелен на улучшение благосостояния семей за счет мер финансовой помощи, которые будут способствовать повышению рождаемости,
Глава Ингушетии Махмуд-Али Калиматов проверил, как ведутся восстановительные работы в многоквартирном доме, который пострадал в ходе проведения контртеррористической операции в Карабулаке.
В Государственном музее изобразительных искусств Республики Ингушетия открылась выставка произведений живописи «Вместе с Россией!».
С постоянным развитием технологий и возрастанием сложности задач, перед которыми стоят государственные структуры, использование цифровых решений и инструментов становится все более актуальным и необходимым.
Новая школа в с.п. Сурхахи открыла свои двери для учеников. Теперь у юных жителей сельского поселения есть достойные условия для получения знаний, социализации, духовного и физического развития и др.
Источник фото: Фото редакции По информации отделения, уже второй раз представители регионального управления федеральной службы безопасности страны передали общественникам свыше двадцати тонн продуктов длительного хран
Источник фото: Фото редакции Национальный проект «Демография», как известно, нацелен на улучшение благосостояния семей за счет мер финансовой помощи, которые будут способствовать повышению рождаемости,
Magas.Sm.News
Корь - это острое инфекционное заболевание, характеризующееся общей интоксикацией, воспалительными явлениями со стороны слизистых глаз, носоглотки, верхних дыхательных путей, характерной сыпью.
Роспотребнадзор
В рамках реализации всероссийского проекта «ДоброВСело» врачи Сунженской центральной районной больницы совместно с волонтерами-медиками провели масштабное профилактическое мероприятие в сельских поселениях Чемульга и Аршты.
Газета Ингушетия
photo_5343742741852575501_y (1) - Министерство культуры ГБУ «Филармония им. А. Хамхоева» станет организатором конкурса, в котором могут принять участие все желающие.
Министерство культуры