ГIалгIай гIалаш: ЮНЕСКО чубода никъ

ГIалгIай гIалаш: ЮНЕСКО чубода никъ
Фото: www.magas.ru

Хьалха да хIанз а, Лоамара ГIалгIайче ЮНЕСКОс, гIад а яха, ший ткъама кIала ма йолларгъйий, аьнна, хета. Иштта даларе, таханарча денга кхача а мича дезар из. Еррига Лоаме лорае цо цIаккха а тIаэцаргъяц, бакъда, ма хулла дукхагIа воай,

бIашеренашкара хьаена, даьша етта тайп-тайпара гIишлош цу юкъе яхийта хьажар – вай декхар да. Цу гIулакха, боккха беце а, цхьа гIа баьккхар вай Iилманхоша а, Iаьдала болхлоша а ши кIира хьалха.
Из дар — 16 феврале, Москве, «Исторе а культуран а гIишлош, иштта кхыйола хIамаш а лораеш а, лелаеш а йолча Агентстве» (ФГБУК) хинна вIашагIкхетар.

ВIашагIкхетаре йийцар яр «ЖIайрах-Эса» оала культуран ландшафт, штта из лораярара наькъаш-белхаш а.

ГIалгIай мехкара викалашта юкъе цу вIашагIкхетаре дакъа лоацаш вар Е. И. Крупнова цIерах йолча археологе юкъарлен чу болх беш вола Гаде наькъан Умалат. Цига мел хиннар хетташ хаттараш дир аз Умалатага.

– Умалат, хIанззалца ца хинна болх ба оаша хьабаьр, шо цу вIашагIкхетаре дахар а доккха хIама лерхIа мегаргдолаш да, хаьдда жоп денадеце а… Хьона хьайна фу хет цу наькъах, фу дийцар цига?

– Лооцца дувцаргда аз оаха бехьача наькъах а, цIи хезача Iилманхоша, ЮНЕСКО викалаша цига даьча къамаьлех а.

ГIалгIай мехкара цига бар: Республика ГIалгIайчен вице-премьер У. Евлоев, Республика ГIалгIайчен Правительстве культуран тIехьле лораеча Доала кулгалхо Дзарахов М.М., иштта, Е. И. Крупнова цIерах йолча Археологе юкъарлера со а.

ЦIи хезача Россе а кхыча паччахьалкхений а Iилманхоех цига бар:

ФГБУК АУПИК кулгалхо О. В. Рыжков, Паччахьалкхен Эрмитажера Кавказа коллекци лараеш вола исторе Iилман доктор Ю.Ю. Пиотровский; РАН археологе институте скифий-сарматий вахар Iомадеча даькъера болхло, исторе Iилман доктор В. Ю. Малашев; МГУ географе факультетера геоэкологеи физикан географеи кафедра болхло географе Iилман доктор, профессор Е. Ю. Кобловский; кхерацара мел болча балхах вола эксперт Хауштайн Штефан (Германи); Францера ЮНЕСКО болхло Гренет Сильвия, иштта кхыбараш а.

Эггара хьалхагIа къамаьл даьраш бар У. Евлоеви М. Дзарахови. Цар дийцар дукха ха йоацаш вIашагIъеллача «ЖIайрах-Эса» оалача культуран ландшафта кхетаче фу болх беш я, дийцар гIалгIай вIовнаш шоашта тара кхы йоацаш, дунентIа лоархIаме хилар, ЮНЕСКО юкъе а йолаш, уж лорае езар.

ДIахо «ЖIайраха района археологен балхах лаьца» цIи йола доклад йийшар аз. Аз къаьстта белгалдир, йоаккха йоаца ( 66 эзар га) ГIалгIай Лоаме массехк бIаь дIаяхача замай архитектуран гIишлош чуйоагIаш йолга. Царех дуккхаяраш – дунен тIа шоашта тара хIама кхы йоацаш я, вай мехкара хинна а ца Iеш, дерригача дунен лоархIаме йолаш. Цу юкъера эггара хьалха хьоаде дезаш да Тхаба-ерда яха элгац, ширача кераста дына цIув. ГIалгIаша кераста ды чIоагIбаь хьатIаэцар догдоахаш, гуржаша новкъостал а деш детта хиннад Тхаба-ерда. Цу таьрахьий мугIарах иштта хьалхашка латт Келера 13-14 бIаьшерашкара кашамаш, 1987 шера, никъ боаккхача хана корадаь. Нохч-ГIалгIай республикера археолога, В. Нарожне яздаьд, Келера кашамашка 3-4 эзар тайп-тайпара каша хила тарлу, аьнна. Келерачунна тара да Шоана юхе Мохте оаллача лакхача гув тIа дада кашамаш. Гучахьа, тайп-тайпара 250 маьлхара а, бартала а каша да цу метте.

Цул дукхагIа маьлхара кашамаш долаш моттиг яц Къулбаседа Кавказе. Масала, хIирий Даргавсе 45 каша мара дац. ГIалгIай мехка мара доаца герга маьлхара кашамаш хьоадича а, сона хетарах, харцахьа хургдац.

Вай мел дийцачох шоашта тара хIама цхьаннахьа доаца вIовнаш дIатехача, шеко яц — гIалгIай лоамашкара ширача ханара гIишлош, Кавказа хинна а ца Iеш, дерригача дунен ганз хилар.

ДIахо къамаьл дир Хауштайн Штефана. Цо бакъдир оаха мел дийцар. Къаьсста раьза хилар из радиоуглеродоца гIалгIай ширача гIишлой мел ха яьннай хьожаш, баьча тохкама. (Царна чIоагIа раьза хилар цхьаькха цу вIашагIкхетара доакъашхо Е. Колбовский а.)

Германера Iилманхочунна дика йовзаш яр Гу лакхе латта Магой-жел, Лялах, гонахьа яда хIанз нах ца баха вIовний юрташ. Селла чIоагIа уж еха а, доал ца деш а хиларах цецваннавар Iилманхо. Мишта кIалхарайоахаргъя уж? Цо аьлар, ха йоа ца еш, гIалай харцаш латта пенаш, чухьнахьара болата каркасашца чIоагIде деза. ТIаккха чухьнахьара нийсде деза пенаш. Цул тIехьагIа чIоагIача болатаца еррига конструкци вIашца гое за вайна уж.каоза еза.

Цу гIулакха эггара тIехьагIара дикагIа йола материалаш хержа еза, маркхал беча хана. Уж йолаш я. Иштта из болх бича, цар мах бовргбац. Керттерадар да, гIалаш тоайир, КЕРДА ГIАЛАШ ХЬА А ЦА ЕШ, тIатоIадир цо. Уж — исторе дакъа да, исторе.

ЧIоаггIа белгалдир Iилманхочо, гIалашта, вIовнашта, кыйолча къаьнарча гIишлошта юхе хьатIа мел яьнна га, кIотарг дIаяккха езалга.

ТIаккха дош ийцар ЮНЕСКО эксперта, Гренет Сильвияс (Франци). Цо дийцар, кулг тоха-хьалаца йиш йоацар а лораде дезаш дукха долга. Нагахьа санна, дале, цу юкъе дахийта деза цхьацца дола лоархIамегIа Iадаташ, цIейш, ашараш, кулгаговзалаш, къаьстта гIалгIай мара йоацараш… Бакъда, аьлар цо, уж хIамаш тахан лела а деш, долаш хила деза. Масал доаладар цо, массехк шу хьалха, Франце, лакхача лоамашка шоай фунах говраш лелаяр, ЮНЕСКОс лораде декхар шийна тIаэцар. (Цу хана сона дагадехар: жIайрхоша а ма йоажайора Маьт-лоам тIа говраш).

Эггара тIехьагIа къамаьл даьр Е. Колбовский вар. Цо тIатехар – ширача гIишлошца лорае езаш гонахьара ландшафт а йолга, ЮНЕСКО лораде мел дезачун цIераш тIайола каьхат дIачулуча хана, гIалашца, кхыйолча, гIишлошца царна гонахьара ландшафт а хила езалга. Массане теркам тIабахийта безам боагIа, цу вIашагIкхетаре мел хинна Iилманхо, хIанз вайцига еш латта «реставраци» е йиш яц, яхаш, хинналга, консерваци мара.

Къамаьл даьр: Р. Цуров
Сердало

 
По теме
В 136 школах региона в рамках проекта патриотического воспитания граждан России введены ставки советников директора по взаимодействию с детскими общественными объединениями.
Компания «АСМ Групп» согласовала план реставрации башенного комплекса «Фуртоуг» с комитетом по охране объектов культурного наследия республики, проинформировали газету «Ингушетия» в пресс-службе организации.
Махмуд-Али Калиматов поздравил военнослужащих и ветеранов управления войск национальной гвардии по региону с профессиональным праздником, сообщили газете «Ингушетия» в пресс-службе Главы и правительства республики.
В ОФСИН России по Республике Ингушетия прошли пожарно-тактические учения - ОФСИН по Республике Ингушетия Сотрудниками ведомственной пожарной охраны ОФСИН России по Республике Ингушетия совместно с работниками пожарно-спасательной части № 4 г. Карабулак МЧС России по региону были проведены занятия,
ОФСИН по Республике Ингушетия
Суд апелляционной инстанции по уголовным делам Верховного суда Ингушетии 28.03.2024 рассмотрел материал досудебного производства по апелляционной жалобе защитника на постановление Магасского районного суда,
Верховный Суд
Корь - это острое инфекционное заболевание, характеризующееся общей интоксикацией, воспалительными явлениями со стороны слизистых глаз, носоглотки, верхних дыхательных путей, характерной сыпью.
Роспотребнадзор
В рамках реализации всероссийского проекта «ДоброВСело» врачи Сунженской центральной районной больницы совместно с волонтерами-медиками провели масштабное профилактическое мероприятие в сельских поселениях Чемульга и Аршты.
Газета Ингушетия
Стартовал региональный этап Всероссийского конкурса исследовательских проектов «Без срока давности» - Министерство Образования С 20 марта стартовал региональный этап Всероссийского конкурса исследовательских проектов «Без срока давности», который продлится до 10 апреля 2024 года.
Министерство Образования