Хьаькъале йиIиг

Хьаькъале йиIиг
Фото: serdalo.ru
(дувцар)

Буса сахиллалца догIа а дийлха, сабелгало йоалаш тIера морхаш дIа-хьа а яха, сигале мукъаяьлар. Дахача деношка сигале елхаш хиларах, ловза яха йиш йоацаш, ше цIагIа ягIар эшаде, берий майдан тIа араяьлар Хьава. Ара ловзаш бераш доахкар. Нешаш дукха ба Хьавай, массанена а дукха еза из, цунна а беза ший нешаш дукха. Массаза а хоза вIашагI а кхийтте, теникех ловзаш хул уж. Тахан а царца ловза хайра Хьава. Иштта из ловзаш йоаллаш, хьаара а ена, нанас кхайка дIайийхар из. Едда, нанна дIатIаяхар йиIиг. Шийга нанас дийцачунга дика ла а дийгIа, йиIигаш йолча юхаера из.
– Нешаш, шоана новкъа деце, сай наьнаца ноанахошка гIоргъяр со. Дукха ха а я со цига ца йода, нанайна а хоза хетаргда со йоде, – аьнна, цар Iадика а йийца, чуяхар йиIиг.
Чехка ший дегIа тIара барзкъа хийца, кийчъелар Хьава. Дукха ха яр из ноанахошка ца йода. Цудухьа гIад а яхаяр ше нанас югаш. Делкъийга балхара да чувеча, из юхаводаш цунца бахар уж.
Ноанахошка дIакхаьчача, хоза духьала а ена, наьна-веший сесага Танзилас хьаьстар йиIиг. Дукха езар цунна Хьава. Из мара кхы цIен тIара йиший йоI а яцар цар. Хьавайна а езар ший наьна-веший сесаг дукха. Массахана моллагIа саг варах, хийцце духьалъяхе моаршал хаьтте, чуваккха везаш хьаша из вале, чу а ваьккхе, веце, цо денача гIулакхага хьаже, цунна эшар дIа а деле, дIавохийтар. КIаьда мотт болаш, елаенна юхь йолаш саг яр Танзила. Ше цар коа тIа яьлча гIоне, ший маьрцIаьшта ловр-товр деш хьайоагIар из. Къаьстта, бахьан из долаш, дукха езар Хьавайна ший наьна веший сесаг.
Цунцара ше яьлча, наьна-нана йолча чуедар йиIиг. Наьна-нанас тоIIаяь мархIаеллар йиIий йоI. Ше цо дIа а хецале, хаттар дир Хьавас:
– Нана, мишта хет хьона? Магар миштад хьа? Дагаяьллай сона хьо.
– Ай, Дала дукха йоахае, са йиIиг, хьо! – гIадъяхарца жоп делар йоккхача сага. – Магар, Даьла къахетамца, дика да, саготдеш, лазаш хIама дац, чу-ара йоалалу. Бусалба кхеллай Дала; Даьла салам хилда цунна, вай Пайхамар умматах кхеллай; бийрза моттиг Дала даькъала йойла цар, бусалба даи нанеи деннад; бусалба цIенда нийсваьв; уне-айпе йоацаш, бусалба дина чухь тIехье еннай; хьаовтта къонгаш, мехкарий, виIий, йиIий дезал ба шортта; цул боккхагIа къахетам кхы малагIа хургба? Даьла къахетаме ма ва!
Ийс шу мара даланза йолча йиIигаца, кхийна йоI из йолаш мо дора йоккхача сага къамаьл. ТIаккха аьлар Хьавай нанас ший наьнага:
– Ай, хьо-м, нани, воккхача сагаца мо цунца къамаьл а хетта ма ягIий, цох-м эхь дацар, жоп ца делча а.
– Иштта ала йиш яц! – дIакхетайир йоккхача сага ший йоI, – хьай нийсархочунца санна, зIамига дале а доккха дале а, цун хьаькъалга хьежжа дувца деза бераца къамаьл, иштта хилча хьаькъал шерлургда цун. Бераца гIожа хила мегаргвац, бера мел деннача хаттара жоп дала деза. Мотт Iомабе доладелча гIоне, ялх шу даллалца йола ха хIама хоатташ йоаккх бера, из бахьан долаш, дукхагIа динца хоттаденнар, хозагIдола хIама хьалхадаккха деза бера.
– Хьо фу деш я тIаккха, нана йолча ца йоагIаш дукха хIана гайнай хьо? Хьайла, мишта йоккха хиннай са йиIиг! – аьнна, тIайирзар Хьавайна йоккха саг, геттара из хьоасташ.
– Дешара тхоаш цIагIа диталцца я вIаштIехьа хиннадац са, нана, – бехказйоалача оазаца аьлар йиIига.
– ВIалла хIама а дергдац. Наггахьа еча а-м, даьра, ба кхоачам. ХIаьта фу хьех шоана цига?
– Нахаца малагIа гIулакх леладе деза а, эхь-эздел яхар фуд а хьех. Йистхилар мишта хила деза, нахаца къамаьл мишта дувца деза, воккхагIчох эхь хеташ, из лоархIаш хила а, зIамагIчох къахета а, могаш воацача сага эшачунга хьажар миштад а, ийшача сагах дог лазар а, мотт ховш доацача хьайбаех къахеташ хила дезар а; иштта язде-деша а. Цу тайпара хIамаш да тхона цига хьехараш, нана. Тха хьехархочо-м, къаьстта хозача гIулакхага кхоачаргдолаш цхьаккха хIама дац а оал.
– Из бакъда, йиIиг! Шун наьна-дас оалар, Даьла Элчан дош да аьле, Даьла салам хилда цунна, «Хоза гIулакх нийсса ах дин да». Даьра, йиIиг, уж Iа дувцараш массанена ха дезаш гIулакхаш ма да. Къаьстта бусалба нахагахьа хила дезаш да уж, – аьнна, ший бIаргех даьнна хий, кортале ткъам а хьекха, дIадаьккхар йоккхача сага.
– Нана, тхо-м вокх шера Къуръан деша Iомадергда аьннад, нагахьа санна тхо дIаухе.
ЙиIига шийга дийцачох мах а баь, шоай хана хиннар дагадена, кIеззига уйла еш мо сабар а даь, дийцар йоккхача сага:
– Тхо деша ухача хана, йиIиг, оаха марха кхоабий тIахьожам беш, бIожолгаш, шекара бIалгаш, хий лора тхона. Хье майра яле, Iергьяр-кх хьо, хьайна хьаеннар дIа ца юаш. Даьра, шоллагIча дийнахьа наIарга а баьхке, даи нанеи кхеста-м дора. Битацар-кх, оамалах дац шун бер, яхаш. Цу хана нах ламаз де, марха кхаба, Даьла дош, Пайхамара дош дувца мича бохьар. Цхьабакъда, мел хало яле а, къайлагIа дий а из хьа ца деш, Даьла декхар дIа ца луш Iацар нах. Къиза, хала зама яр из. Заман-м фу бехк бар, цу заман чухь хинна мехка дай бар-кх уж. Из зама, Даьла къахетамца, дIаяьннай, хIанз гIулакх кхыча тайпара дийрзад. Шоай безам болчча, шоашта ловчча тайпара Даьла дин леладе йиш я нахага. Мехка дай а бусалба нах ба, массанахьа маьждигаш а хьадийллад, – аьнна, йоккха саг хьалйийрзача, гобаьккха шортта бераш дагIар, цо дувцачунга ладувгIаш. Тхьовре шорттига хьачу а даьхка, йоккхача сага къамаьл юкъагIдалар кхераш, шорттига Iохайшадар уж. Массаза а хоза хеташ ладувгIар цар цунга. ТIаккха уж бераш зийнача йоккхача сага, царна массанена а хьехаманна хургдолаш аьлар:


– Даьра, укх заманга сатувсаш, укх тайпара ха йоагIаялар, яхаш, вай къам, мохк бахьан, шоай синош кхо ца деш Iодийхка, дуккхаш дIа ма бахаб вай дай. ТIаккха тахан укхох хам беш а Далла хоастам беш а хила деза вай. Хам ца бой, Дала юхадаккхар кхерам ба вайга кхаьчар, Даьла эгIазвахар кхерам ба. ФуннагIа даь а Даьла эгIазгIоргвоаца хIама де хьажа веза саг, Даьла а вац сага низ цакхоачар тIадуллаш. Массахана а яхаш хила веза бусалба саг: «ХIай, воккха, веза Даьла, хьай къахетама кIалхара дIа ма дахалахь тхо!» Из вай оалаш, дагалоаттадеш хуле, вай гIулакх дика хургда, – аьнна, ший къамаьл чакхдаьккхар йоккхача сага.
Наьна-наьна къамаьл чакхдаьлча а, цох шокъ ена, цун къамаьло уйланга йига ягIар Хьава. Деррига бераш арадаьлча а, ягIаш яр из. Цигга тIаенача нанас юкъагIъяьккхар.
– Йолле, ловза гIо хьайна, бераш да хьога ара хьежаш, – аьлар цо.
ЙиIиг дIаарайодаш, ший йиша енай, аьнна хеза, хьачувоагIа наьна-воша кхийттар цох. Ший наьна-вешийна мархIа а ийккха, хоза йистхинна, едда ловзара майдан тIа яхар йиIиг. Дошхоатторгах ловзаш дар бераш. Хьава а хайр царца ловза. Цунна дукха дезаш ловзар дар из, массахана кIоарга маIан дола дешаш доашхар цо. Иштта бераш ловзаш долаш, цхьа йоккха саг яр, кIеззига букарйийрзано а йолаш, гIадж лувзаш хьайоагIаш. Ше йодашше, цхьан хIаманна лаьтта бехке долаш санна, чIоаггIа гIадж Iо а етташ йодар йоккха саг. Гуш дар, цунна дика хIама ца гулга.
Ший ловзар дита дIатIа а яха, йоккхача сага новкъостал де эттар Хьава. ГIадъяхача йоккхача сага, ловца боаккхаш, хьаьстар йиIиг. ТIаккха аьлар Хьавас йоккхача сагага:
– Нани, хьайна дика могаш ца хилча, лораш хIана бехац Iа? Цар дика дарба дергдар хьона. Цар дар хьа а аргдар, молхаш а лургьяр, тIаккха Iа уж мелча хьо дикагIа хургья. Бакъдар аьлча, къахьа хул-м оал уж. Хало йолаш хIама дац хьона из, нани. Тха даь-йишас оал: «Дарба лазарал къахьагIа дац».
Цецъяьлар йоккха саг, итт шу а кхачанза йола йиIиг иштта хIаман сакхетам болаш хиларах. Ше дунен чу даьккхача цу дезткъа шера кIезига дайнадар цунна цу тайпара хьаькъале бер. ТIаккха цо шийна хьалхадаьккхача хIаманна духьала кIаьддача оазаца аьлар цо, йиIига новкъа хургдоацача тайпара:
– Даьра, йиIиг, лораша сона де дарба ма дац! Лазар дац ер соцардар, къаелар да. Корта кIайбеннаб, дегIа маьженаш а кIаьдъеннай. Къона йолча хана дуне хала диад аз, йоIилг. Сибаре текхай, цIен-да а воацаш, дезал кхебаьб, хало Iайшай, из деррига а тахан хьатIадаьннад. Кхы а дуккха ба со моргаш. АлхьамдулиллахI, Дала дика леладаьд. Цу халача заманца къувса мукъа доацаш, дIаихад са къона шераш, уж кхы юхадоагIаргдац. Даьра, дац! Массаза а цхьатарра хилац. ХIанз фу хала да наха, шеддар долаш да, гаьна баха а ца безаш. Цун вай хам ца бой, Даьла раьза а хургвац вайна. Даьра, яа сискал йоацаш дукха ханаш ма ихай тхога, хIаьта а, ца дохаш, чакхдовла хьийжад. Даьла къахетаме ва, цо кIалдитадац.
Дукха дийцар йоккхача сага ший лоаца доацача вахарах. Цунга ладувгIаш латташше а, цох къахийтта, йийлхар Хьава. Цох цецъяьннача йоккхача сага, тейир йиIиг. «Ираз да-кх, хьо йолча даьи наьнеи», аьнна хийтар цунна. Тамаш йора цо иштта хьаькъал, сакхетам болаш из хиларах. Селлара из езаенна, ше дIаяха езаш хилар а дицденна, латтар йоккха саг. Юххера а аьлар цо йиIигага, къаста дог ца доагIача оазаца:
– Йолле, ловза гIо хьай нешаш болча! Дала дукха йоахайойла хьо! Дала сий долда хьа! Хьай даьи наьнеи юхь кIаййойла Iа.
– Со дIайоагIаргья хьоца, нани, гаьна яха езий хьа? – хаьттар, шийна ловцаш даьха раьза хиннача йиIига.
– ХIа-а, хIаа! – аьлар йоккхача сага, ше мишта оал а ца ховш, селлара из шийна дукха езаеларах, из шийца дIаеча бакъахьа хеташ.
Хьава, йоккхача сагаца дIа а яха, из накъа а яьккха, юхаера. Из юхаеча, тхьовра укхунца майдан тIа ловзаш хинна бераш дацар. Укхун наьна-нана йолча коа чу а даха, цунна юххе дагIар уж. ТIаккха уж болча дIачуяхар Хьава. Цо леладу гIулакх шийна ма хайнгге, йоккхача сага, хоза хьаьста, баркал аьлар цунна:
– Ираз хилда хьа, са йиIиг. Дика хIама да Iа даьр. Ма дарра хоза гIулакх, дика оамал гучадаьккхад Iа. Кхоана, хьо тха когаметта хьаэттача, наха хьа а дергда цу йоккхача сага Iа тахан даьр мо сий. Нахаца сага леладеча гIулакха Дала, Къематденна паргIато хургйолаш, маьл язбу, дунен чухь диканца бекхам а бу. Дала йоахае са из! – аьнна тоIIаяь мархIаеллар цо из.
Доккха хIама дац-кх аз даьр, хало йолаш хIама дацар из. ХIаьта мел беркат да цунгахьа! Мел чIоагIа дог гIоздаьлар цу йоккхача сага со шийца дIаеча. – Ше шийца уйла йора Хьавас.
Йоккхача сага ший йиIий йоIа доаха ловцаш дIахеза, цига мел лаьттача берий а безам хилар иштта хоза гIулакх шоай дегIагахьа гучадаккха. ТIехьагIа дукха гуча а дийлар царгара иштта хоза гIулакхаш.

Матенаькъан Илез

№188-189 (12124-125), шоатта, 15 декабрь, 2018 шу / Суббота, 15 декабря 2018 года

 
По теме
В связи с предстоящим юбилеем 100-летия образования ингушской государственности, Министерство культуры напоминает о Республиканском конкурсе на создание лучшей композиции, в рамках подготовки к юбилейному праздничному мероприятию.
Источник фото: Фото редакции Полиция от местной жительницы узнала, что женщина, которая назвалась Светланой Федоровой, под предлогом продажи посредством соцсетей мебели, бытовой техники и посуды, в 2022-2023 гг.
Источник фото: Фото редакции Национальный проект «Демография», как известно, нацелен на улучшение благосостояния семей за счет мер финансовой помощи, которые будут способствовать повышению рождаемости,
Глава Ингушетии Махмуд-Али Калиматов проверил, как ведутся восстановительные работы в многоквартирном доме, который пострадал в ходе проведения контртеррористической операции в Карабулаке.
В Государственном музее изобразительных искусств Республики Ингушетия открылась выставка произведений живописи «Вместе с Россией!».
С постоянным развитием технологий и возрастанием сложности задач, перед которыми стоят государственные структуры, использование цифровых решений и инструментов становится все более актуальным и необходимым.
Новая школа в с.п. Сурхахи открыла свои двери для учеников. Теперь у юных жителей сельского поселения есть достойные условия для получения знаний, социализации, духовного и физического развития и др.
photo_5343742741852575501_y (1) - Министерство культуры ГБУ «Филармония им. А. Хамхоева» станет организатором конкурса, в котором могут принять участие все желающие.
Министерство культуры
В ОФСИН России по Республике Ингушетия прошли пожарно-тактические учения - ОФСИН по Республике Ингушетия Сотрудниками ведомственной пожарной охраны ОФСИН России по Республике Ингушетия совместно с работниками пожарно-спасательной части № 4 г. Карабулак МЧС России по региону были проведены занятия,
ОФСИН по Республике Ингушетия
Суд апелляционной инстанции по уголовным делам Верховного суда Ингушетии 28.03.2024 рассмотрел материал досудебного производства по апелляционной жалобе защитника на постановление Магасского районного суда,
Верховный Суд
Корь - это острое инфекционное заболевание, характеризующееся общей интоксикацией, воспалительными явлениями со стороны слизистых глаз, носоглотки, верхних дыхательных путей, характерной сыпью.
Роспотребнадзор
В рамках реализации всероссийского проекта «ДоброВСело» врачи Сунженской центральной районной больницы совместно с волонтерами-медиками провели масштабное профилактическое мероприятие в сельских поселениях Чемульга и Аршты.
Газета Ингушетия
Стартовал региональный этап Всероссийского конкурса исследовательских проектов «Без срока давности» - Министерство Образования С 20 марта стартовал региональный этап Всероссийского конкурса исследовательских проектов «Без срока давности», который продлится до 10 апреля 2024 года.
Министерство Образования