Вай Паччахьалкхен селхане тахане…

Са з1амига къам ший кара дола паччахь

укх дуненчу эггара ч1оаг1ах хилва

Кхантыша  Т1ой

Замано хьал-таро хувцаш, тароно вахар хувцаш даьхад вай къам дукхача хана денз. Цхьацца болча 1илманхоша яхачох вай къаман ший паччахьалкхе хиннай ширача хана. Цхьабакъда г1алг1ай Эрсий паччахьа кара бахача хана денз (1770 ш.) ший паччахьалкхен куц долаш хиннабеце а кулгалдара боарам боацаш хиннабац. Къаьстта цу даькъе хувцамаш  хиннад X1X-ча б1аьшере. Цхьан башхалонца округе е округашта юкъе  болаш, е къаьста административни дакъа долаш хиннаб г1алг1ай. Х1Х б1аьшерен 60-г1ча шерашка кхаччалца Кавказски лини оалача т1ема даькъе кулгалдеча хьакимий урхалца хиннаб г1алг1ай, лоаманхой  кхыча къамашца цхьана. Цхьабакъда имам Шамал лаьца (1859 шера 25 августе) Кавказски т1ом сецачул т1ехьаг1а Владикавказски  округе чубоаг1аш хиннаб вай нах. Цхьан хана Назрановски округ а Ингушски округ  а  оалаш хиннад цох.  Ткъоалаг1ча баьшере хинна кхоъ революции  бахьан долаш хувцамаш хиннад цу  хьакъехьа . 1905 шера Назрановски округ  яьй 1909 шера д1а ч1оаг1ъеш .Х1аьта советий 1аьдал эттача хьалхарча шерашка Горски АССРе чубоаг1аш хиннаб г1алг1ай, 1924 шера 7 июле  Г1алг1ай Автономни область хьахиннай. Цу  хана, вешта цул цхьа шу совг1а хьалхаг1а, 1923 шера 1 мае денз арадувла доладеннад «Сердало» газет. Цу хана к1ира цхьа номер а йолаш, х1анз долчун ах боарам а болаш хиннад из. Сихача  боарамца культура, дешар, литература, экономика дег1ая йолаеннай вай мехка. Цу дикача толамех  яздеш хиннад газета оаг1онаш т1а. Юххьанца (1938 шера кхаччалца) латински графике хиннад вай алфавит. Цхьабакъда, керда кепайоазув хьахиннача  къамий алфавиташта  дерригаш цхьатарра хилийтара унификации яра духьа кириллица ларде хьадаьд вай йоазув. Вай метта юкъе 52 оаз я, х1аьта алфавите да 46 алап. Г1алг1ай метта йизза кхоачо еш да из. Цхьаболчар оал «а» алап кхаь тайпара язду, к1еззига мара ца  хозаш, долча тайпара хозаш, д1аьха оалаш, хиларах вай метала йоазув 1одеша хала да аьле. Малаг1ча метта алфавит да цун ерригача  фонетически чулоацама дизза жоп луш? Цхьаккха а дац аьнна хет сона. Цудухьа ер масал эрсий метталара доаладергда  вай: мука, мука, потом, потом и кх.д1. Г1алг1ай меттацара а хьаэц вай массал; ваха, ваха. Предложене чаккхене (констекте) кхета ма дой ма1ан. Цхьа лоадам боаца из санна дола «кхоачамбоацараш» ца а лехаш вай меттала язде а деша а ховш хила веза х1ара г1алг1а, из вай даьша бийца эздий, к1оарга чулоацам бола мотт хиларах тара. Дагадоххарах аьлча, белгалде деза вайх дуккха а болчар ингалса, 1арбий, туркий, френг1ий кхыдола а метташ 1омадеш хилар, цар алфавитий «г1алаташ» а ца лехаш. Къона йоазув дола (младописьменни) мотт ба вайбар. Болче, этта латта вай алфавит толхаде ца а г1ерташ шаьра  язде а деша 1омаделча дикаг1а да вайна.

Вай йоазув хиларо г1о даьд керда литературни произведенеш  хьакхолла,  багахбувцама жанраш тахка а тохкаш д1аязъе, литературни мотт  оттабе, шаьрбе. Х1аьта вай декхар хинна латташ да из шаьра   бувцар, лебар, цунца йоазув дар, г1алг1ай меттала, произведенеш ешар, мел ховчо уж  1оязъяр, кепатохар.

Советий 1аьдал эттачул т1ехьаг1а хьахиннай къаьста паччахьалкхе – Г1алг1ай Автономни область.Цунна хьалха латташ хиннав эздий къонах, сийдола саг, визза мехка г1онча, хьаькъала дола кулгалхо, къаман тешаме во1 Зязиков Бейсолта Идрис.  Из Бейсолта Идрис санна ший къаман а мехка а яхь йолаш къонах нагахь хиннавацар г1алг1ашта хьалхабаьннарех - оалар из дагавоаг1аш хиннача вай боаккхаг1чар.

«1илман дешарцеи да шоана вай къаман кхоанеи ираз=беркат, дезалашка, берашка дешийталаш»- оалаш хиннад цо даиман. Цудухьа ма хулла керда ишколаш хьалъяра, кагирхой СССР кхыча горадашка деша хьожабара могар деш хиннав из. Цунца цхьана «ма хетта ца хилча, ма тарлу» яха вай къаман кица довзаш къахьйгад цо, йолча таронах мукъаг1 пайда эца г1ерташ. Г1алг1ай Автономни Область йолча шерашка (1924-1934 шш) вай къаман вахар дикача оаг1орахь хувцаденнад, массе а оаг1орахь: экономике, социальни сфере, культуре, юкъара-политически даькъе.

Г1алг1ай Республика 1992 шера хьахиларах доккха г1о-новкъостал хиннад вай къаман дикаг1болча къонашта лайнараш кхоачашдара. Цу даькъе керда экономика, социальни 1алашон таро, культура дег1айоалае, г1алг1ай метта а литература а йоакхо е, вай къаман исторе тешалаш хинна латта г1алаш тоае, керда столица Магас хьалъе, вай юртий а городий а сибат-куц тоаде, дешара керда заведенеш хьалъе, цу даькъе лакхехьарча дешара а  инновационни а дешара заведенеш хьаелла.

Вай къаман а мехка а сакхетама г1ончаш хинна латт «Г1алг1айче» телерадиокомпании «Ангушт» радио, «Сердало» яхеи, «Г1алг1айче» яхеи шиъ газет, «Литературни г1алг1айче» ц1и йола журнал, «Села1ад» яха берий  журнал, районии городии газеташ «Наьсархо», «Керда ха», «Заманхо». Цу шедолчо г1о ду вай къона республика дег1айоалае, тоае, хозъе. Эггара хьалха цу лоарх1амеча балха къахьегаш ба вай республике баха массе а къамайх бола нах. Цар хьинаро, эздело, денало, г1о-новкъостал ду   вай Г1алг1ай Республика Российски Федераце субъект хинна, кхыча мехкашта нийса д1аоттара. Кхоачаш цхьа б1аь шу а долале шозза ший паччахьалкхе хьае аьттув баьннаб вай къаман. Цудухьа вайх х1анз бахарех х1аране, хургдолча ноахалий декхар да вай Республика дег1айоалаеча, тоаеча, хозъеча дакъа лаьца а ца 1еш, хадданза къахьега. Паччахьалкхе, Республика хьаяр цхьан шера дола  г1улакх, декхар дац, из да дуккхача шерашка хадданза, сакхетаме мел волчо къахьега дезаш хилар. Вай къаман паччахьалкхе хиларга сатувсаш, цу даькъе къахьийга вай тахане ца гуш д1абахаб г1алг1ай дукха къонахий, мехкарий. Цар сийна Г1алг1ай Республика хьаеча къахьйгарий массане сийна а вайх х1аране декхар хинна отт вай боча, хьамсара мохк лорабе, тоабе, кхыча мехкашта нийсса д1аоттабе, дикача дагара болча, эздийча нахаца бувзамаш леладе, доттаг1ал тасса. Боккха бац Г1алг1ай Мохк, бакъда хоза ба, вайх х1аранена нана санна бехке, да санна лерх1аме, доттаг1а санна тешаме,  воша санна гаргара.дезалхо санна    боча ба. Вайх саг мелла хозача мехка   кхаьча, гаьна мара ца валарах, цхьа гуш боацача низаца шийна гарга кхувл цо. Из низ ба Даймехкацара ц1ена безам, къоаношцара лерх1ам, ноаношцара эздел, мехкахошцара эр-безам, ваьча юртацара гаргало. 

Укх деношка 20 шу доал Г1алг1ай Республика в1ашаг1ъйолларах дола Российски Федераце Закон т1аийца. Вайна доккха, деза, беркате ц1ай да из. Республика в1ашаг1йоллале хиннараш дагадоаг1арашта хов 20-30 шу хьалха вайцига хинна вахара хьалаш. Кхыметтел цхьа километр хиллал никъ бацар, тротуараши телефонни бувзами бувца а безац. Т1аккха тахан вайцига хьалъя а хьалъеш а я б1аьш г1ишлош, тоадаьд наькъаш, 1оехкай керда массехк юрт, столица Магас. Ди-денгара мел доал тоалуш, хозлуш, беркат совдулаш дег1айоаг1аш я вай къона Республика.

Къаман паччахьалкхе хьахилар цхьан дийнахьа, е хьашт дале итт шера а хьахулаш х1ама дац. Цига дукха ха еза, х1ара вахархочун хьинар, сабар, маькарло,денал, беркате къахьегам эш цу г1улакха. Укх дуненчу дукха къамаш да вайл нонаг1о доаккхаг1а а долаш, таьрахьага диллача, шой паччахьалкхе  (республика, автономи) йоацаш. Цудухьа вайх х1аране дезача декхарех да ма хулла Г1алг1ай Республика массе оаг1орахьа тоаеча, лораеча, дег1айоалаеча хадданза, даиман беркате къахьега. Вай паччахьалкхе хиларга сатийса из ца гуш Даьла кхеле д1абийрзарий хьурмата из декхар шолха доал вайна. Таханара Г1алг1ай Республика в1ашаг1ъйоллача къахьийгад дукхача наха, вешта аьлча дерригача къамо. Долче, хьахинна дика лораданза далац вай.

«Цхьаннел шиъ тол, шиннел кхоъ тол» яхаш кица да вай. Къахьегамах лаьца да из. Х1аьта массавар а диканна къахьегаш, ши-шийна хов дикадар хьадеш хилча ,хургъя вай Республика х1ара денна, зиза теха сом санна хозлуш, тоалуш. Цхьаькха кица да г1алг1ай «Мерг1илга т1а мерг1илг   а дуллаш хьахул аьла хол» яхаш. Х1аране беркате къахьийгача лийрх1ача дикага кхоачаргда яха ма1ан доаккхалу вайна цох. Укх дувцача деша тоам беш дукха кицаш да, бакъда кхы доаладац вай уж. Цхьабакъда аланза-м далац цхьаькха цхьа х1ама: вай Республика 20 шу  дизар доккха ц1ай да берригача г1алг1ашта, миччахьа мара уж ца бахарах, Дала ше даькъала йойла Г1алг1ай къона паччахьалкхе, ираз, аьттув, беркат, таро, эздел долаш г1оза яхийла Хьо са боча Г1алг1айче!   

 

Мерешков Султан

 
По теме
По инициативе Министерства просвещения Российской Федерации в рамках реализации национального проекта «Патриотическое воспитание граждан РФ» путём субсидирования из федерального бюджета на период 2023-2024 гг.
С 15 марта по 5 апреля текущего года еженедельно по выходным в Ингушетии проходят продовольственные ярмарки, организованные Минсельхозом республики при поддержке администраций городов и районов.
Правительство России по поручению Президента страны увеличило размеры специальной социальной выплаты для медицинских работников, которые трудятся в сельской местности, райцентрах и малых городах.
В соответствии со ст.20.3.1 КоАП РФ административная ответственность наступает за действия, направленные на возбуждение ненависти либо вражды, а также унижение достоинства человека по признакам пола, расы, национальности,
Арест квартиры представляет собой запрет на распоряжение этой квартирой.        В рамках уголовного судопроизводства, в том числе досудебного производства, возможно наложение судом ареста на квартиру,
В 136 школах региона в рамках проекта патриотического воспитания граждан России введены ставки советников директора по взаимодействию с детскими общественными объединениями.
1F8A2447.JPG - Правительство Республики Ингушетия В правительстве республики прошло заседание координационного совета по взаимодействию с Общероссийским общественно-государственным движением детей и молодежи при Главе Республики Ингушетия под председательством министра
Правительство Республики Ингушетия
В ОФСИН России по Республике Ингушетия прошли пожарно-тактические учения - ОФСИН по Республике Ингушетия Сотрудниками ведомственной пожарной охраны ОФСИН России по Республике Ингушетия совместно с работниками пожарно-спасательной части № 4 г. Карабулак МЧС России по региону были проведены занятия,
ОФСИН по Республике Ингушетия
Суд апелляционной инстанции по уголовным делам Верховного суда Ингушетии 28.03.2024 рассмотрел материал досудебного производства по апелляционной жалобе защитника на постановление Магасского районного суда,
Верховный Суд
Корь - это острое инфекционное заболевание, характеризующееся общей интоксикацией, воспалительными явлениями со стороны слизистых глаз, носоглотки, верхних дыхательных путей, характерной сыпью.
Роспотребнадзор
В рамках реализации всероссийского проекта «ДоброВСело» врачи Сунженской центральной районной больницы совместно с волонтерами-медиками провели масштабное профилактическое мероприятие в сельских поселениях Чемульга и Аршты.
Газета Ингушетия
Стартовал региональный этап Всероссийского конкурса исследовательских проектов «Без срока давности» - Министерство Образования С 20 марта стартовал региональный этап Всероссийского конкурса исследовательских проектов «Без срока давности», который продлится до 10 апреля 2024 года.
Министерство Образования